Dedykuję Małgorzacie Danickiej i Monice Szymańskiej, polskim potomkiniom Pele
Ktoś kiedyś napisał, że na Hawajach „ziemia spotyka się z niebem, jawa ze snem, a człowiek z samym sobą”. Rodzima nazwa tego archipelagu „Hawai'i” składa się z trzech słów: ha-oddech, wai – woda i i-duchowa świadomość. Wszystkie są nam niezbędne do tego, aby żyć.
Potężna Pele
Według legendy krater Kīlauea na wyspie Hawai'i wybrała na swój dom Pele, bogini ognia i wulkanów oraz jednocześnie najważniejsze bóstwo archipelagu, które do dziś odgrywa ważną rolę w świadomości Hawajczyków. Jej kult pochodzi z Polinezji. Miała być ona córką dwojga tamtejszych najpotężniejszych bóstw: boga ziemi Moemoe i bogini niebios Haumaei. Zrodzili razem 13 dzieci. Któregoś dnia Pele opuściła rodzinny dom po awanturze ze swoją starszą siostrą Namakaokaha'i, boginią oceanów. Towarzyszyła jej młodsza siostra Hi'iaka oraz młodsi bracia i kuzyni. Tak spodobały jej się Wyspy Hawajskie, że postanowiła tam się osiedlić. Bogini wzięła się natychmiast ostro do pracy i obudziła uśpione wulkany. Była w tym tak zawzięta, że utworzyła największą górę świata – wulkan Mauna Kea („Biała Góra”) na wyspie Hawai'i. Jego szczyt wznosi się na wysokość 4205 m. n.p.m., ale od dna Oceanu Spokojnego mierzy razem 10 203 m. Siostrzany gniew trwał nadal i Namakaokaha'i utworzyła potężne fale, które zalały dzieło Pele, tworząc pola i piasek lawowy. Ich walkę do dziś mogą podziwiać wszyscy.
Pewnego dnia Pele postanowiła odwiedzić swoją siostrę Lakę na przepięknej wyspie Kaua'i, ze względu na swą urodę zwaną Wyspą Ogrodów. Bogini stworzyła tam taniec hula, który później przekazała ludziom. Piękna Pele uwiodła wtedy młodego i urodziwego wodza Lohiau. Romantyczna historia ich miłości trwa do dziś w pieśniach i legendach. Gwoli sprawiedliwości trzeba dodać, że istnieją również inne mityczne opowieści dotyczące korzeni hula. Według pierwszej z nich Laka stworzyła go na wyspie Moloka'i w świętym okręgu Ka'ana. Inna legenda mówi o tym, że to Hi'iaka zatańczyła go na wyspie Kaua'i, by udobruchać zapalczywą Pele. Jest jeszcze inna wersja tej legendy, która przypisuje autorstwo tej ostatniej. Po kolejnej kłótni ze swoją morską siostrą Pele błąkała się po świecie poszukując takiego miejsca, w którym Namakaokaha'i nie mogłaby jej znaleźć i zaszkodzić. Znalazła wreszcie wyspę Hawai'i (zwaną także Wielką Wyspą), która okazała się pod tym względem idealna. Uradowana Pele zatańczyła hula na kraterach wulkanów.
Pele była boginią piękną i pełną temperamentu, ale nie każdy zalotnik miał tyle szczęścia, co wspomniany wcześniej Lohiau. Tym razem zakochał się w niej bóg-świnia Kamapua’a. Był on tak natarczywy i zazdrosny, że na brzegu krateru Kīlauea wybudował dom z paproci, aby zapobiec ucieczce ukochanej i wybuchom wulkanu. Jego wysiłki spełzły na niczym. Pozostały po nich jedynie legenda i … jezioro lawowe w tymże kraterze, które nazywa się Halema’uma’u – po hawajsku „Dom Paproci”. Nasza bohaterka z obrzydzeniem myślała o obcowaniu z taką istotą. Pomysłowa bogini poprosiła o pomoc inną ze swych sióstr, Kapo. Udała się ona na wyspę O'ahu, na której zamieszkiwał zalotnik. Chcąc przyciągnąć lubieżnika wysłała do niego swoją „latającą” waginę. Ten nie mógł nie wykorzystać takiej okazji. Jednocześnie Kapo za pomocą tej samej pochwy utworzyła krater na górze Koko. Rozochocony Kamapua’a wpadł do niego i nigdy już się stamtąd nie wydostał.
Do ulubionych miejsc Pele z pewnością nie należy wyspa Maui, gdyż tutaj miała się rozegrać ostateczna potyczka między nią a Namakaokaha'i, którą Pele przegrała. Jej szczątki zostały rozrzucone na jednym z tamtejszych wzgórz, zwanym od tej pory Ka Iwi o Pele („Kości Pele”). Przetrwał jednak jej duch, który poleciał do swego domu na wyspie Hawai'i. Podobno do dziś Hawajczycy znoszą jej tam dary w postaci kwiatów, owoców i … butelek ginu. Chcą, by bogini była im przychylna. Do tej pory oficjalnym kwiatem wyspy Hawai'i jest
lehua – symbol Pele. W dalszej części przekonamy się, że wiele cech tej bogini przejęły hawajskie kobiety.
'Ai Kapu
Społeczeństwo hawajskie było podzielone na kasty: ali'i – wodzów, kahuna – kapłanów, maka’āinana – zwykłych ludzi i kauwā – jeńców wojennych lub ich potomków. Bardzo rzadko dochodziło do tego, by człowiek zmieniał swoją przynależność kastową. Członkowie ostatniej warstwy nie mogli wchodzić w związki małżeńskie z ludźmi wyżej postawionymi. To spośród nich często wybierano ofiary ludzkie składane bogom. Dawni Hawajczycy mieli swój własny system praw zwany kakawai, który ustalał zasady współżycia społecznego. Dużo rzeczy, miejsc, ludzi, pór dnia lub roku miały status „kapu”, czyli czegoś świętego, zabronionego. Zwykli ludzie nie mogli spojrzeć lub podejść blisko władcy lub władczyni. Nie wolno im było iść jego/jej śladami. Ich cień nie mógł paść na ziemie zamieszkiwane przez wodza/przywódczynię. To samo dotyczyło królewskich żon i dzieci. Złamanie kapu oznaczało zaburzenie stabilności społecznej i często było karane śmiercią. Jedynym ratunkiem dla takiego nieszczęśnika/nieszczęśniczki było dotarcie do enklawy Pu'uhonua o Honaunau na wyspie Hawai'i, gdzie kapłani odprawiali nad przestępcą/przestępczynią ceremonię przebaczenia. Potem on/a mógł/mogła bezpiecznie wrócić do domu. Gwarantem tego systemu był władca. Po jego śmierci następował chaos kończony ponownym ustanowieniem kapu przez następcę. W ramach tego systemu kobietom nie wolno było spożywać pożywienia zarezerwowanego dla mężczyzn: wieprzowiny (ciała Lono, boga udanych plonów i dobrobytu), 67 z 80 rodzajów bananów (ciała Kanaloa, boga oceanu i uzdrowień), orzechów kokosowych (ciała Kuka'ilimoku, boga instynktownych mocy człowieka i zdolności do walki). Kobiety nie mogły nawet wytwarzać sznurów kokosowych. Kapu była dla nich kolokazja jadalna (kapusta karaibska), jaki i niektóre duże ryby. Kobietom nie wolno było jeść z mężczyznami i sporządzać dla nich posiłków, ponieważ obawiano się, że mogą wtedy ukraść ich mana (duchową moc). Hale mua (jadalnie dla mężczyzn) były zaprojektowane tak, by ci mogli szybko wejść i wyjść. Kobiety posilały się w hale ‘aina. Sadziły i jadły słodkie ziemniaki, które były uważane za żywność gorszego rodzaju. W 1866 r. (po zniesieniu kapu) mahi'ai (rolnikami) na wyspie Hawai'i było 50% mężczyzn i zaledwie 16% kobiet. Te ostatnie najczęściej były krawcowymi, praczkami, kapeluszniczkami, wytwórczyniami mat i, przede wszystkim, gospodyniami domowymi. Wyrabiane przez nie maty i tapa (ubrania) były używane w trakcie ceremonii religijnych i państwowych (obdarowywano nimi ważnych gości). Polowanie na ptaki należało do mężczyzn, których patronem był bóg wojny Kuka'ilimoku. Co ciekawe, kobiety mogły skubać ich pióra. Nie mogły wchodzić do hale ali’i – domu wodza. Kobiety modliły się przede wszystkim do bogiń, a mężczyźni – do bogów.
Małżeństwo miało formę umowy, którą łatwo zawierano i rozwiązywano. Ta swoboda dotyczyła również kobiet. Więzi między rodzeństwem były silniejsze niż te między małżonkami. Zwykłe Hawajki posiadały kontrolę nad własną płodnością. Mniejszą swobodą seksualną cieszyły kobiety z warstw wyższych, szczególnie te z otoczenia władcy. Wódz musiał mieć dzieci z kobietą co najmniej równą sobie i musiał mieć pewność, że dzieci urodzone przez nią są na pewno jego. Dominującą formą małżeństwa była więc hipergamia. Zdarzały się również przypadki matrylinearności, kiedy to mężczyzna poślubiał kobietę wyższego stanu, dzięki czemu awansował w hierarchii społecznej i zdobywał władzę, którą w wianie wnosiła mu żona. W rodzinie królewskiej często zawierano małżeństwa między krewnymi, by zachować wysoki status kapu. Tego rodzaju związki były zabronione wśród ludu.
Najważniejszym zadaniem kobiety było rodzenie dzieci, a pozycja matki była bardzo wysoka, ponieważ dziecko dziedziczyło także jej status. W mitach hawajskich często mamy do czynienia z silną i bliską relacją matka-syn. Związek syna z ojcem był pełen napięcia i respektu. Figura matki symbolizowała rodzinną ziemię i dom, do którego wracał bohater. Wydaje się, że to samo dotyczyło córek, ponieważ dziewczynki zwykle były mocniej związane z rodziną matki. Największą władzę nad dziećmi mieli jednak dziadkowie. Na ten przykład babki często miały decydujące zdanie w sprawie zamążpójścia swoich wnuczek.
Pierwsze władczynie
Od najdawniejszych czasów władza na Hawajach miała charakter patriarchalny, ale dochodziło do takich sytuacji, gdy na czele państwa stawała kobieta. Bywało także tak, że kobieta przekazywała rządy innej kobiecie. W tabelach obok przedstawiamy wszystkie znane nam władczynie dawnych Hawajów:
ali’i aimoku (panujące królowe) wyspy Moloka'i
koniec XI w., początek XII w. lub środek XII w. - królowa Kapau-a-Nuakea (jej następczynią została córka)
środek lub koniec XII w. - królowa Kamauliwahine (jej następczynią została córka)
koniec XII w. lub początek XIII w. - królowa Hualani
początek XVIII w. - królowa Kane’alai
ali’i aimoku (panujące królowe) wyspy O’ahu
ok. 1375-ok. 1400 lub ok. 1575-ok. 1600
królowa Kūkaniloko (przeszła do historii jako wielka i potężna władczyni. Jej następczynią została córka)
ok. 1400 lub 1600-1665 - królowa Kalaimanuia (podobnie jak matka była świetną władczynią. Zmarła w wieku 91 lat)
ali’i aimoku (panujące królowe) wyspy Hawai'i
1575-1605 - królowa Kaikilani (jej wnuczką była królowa Keakamahana, prawnuczką – królowa Keakealaniwahine, a praprawnuczką – królowa Kalanikauleleiaiwi)
1635-1665 - królowa Keakamahana (jej następczynią została córka)
1665-1695 - królowa Keakealaniwahine (jej następczynią została córka)
1695-1725 - królowa-współwładczyni Kalanikauleleiaiwi (ze względu na to, że była dzieckiem przyrodniego rodzeństwa miała wyższy status kapu niż jej brat-małżonek i współwładca)
ali’i aimoku (panujące królowe) wyspy Kaua'i
1770-1794 - królowa Kamakahelei
Kobiety władały także w jednostkach administracyjnych niższego rzędu. Około 1400 r. lub około 1630 r. królowa O'ahu Kalaimanuia powierzyła swej córce Kekeli rządy nad okręgami Waialua i Koolauloa. W połowie XVIII w. ali'i nui okręgu Hilo we wschodniej części wyspy Hawai'i była Ululani Wielka, najbardziej znana poetka swoich czasów. To jej postać jest kluczem otwierającym nam drzwi do nowej epoki i kolejnej części naszej opowieści.
Znaki na niebiosach
Istniała bardzo stara legenda, według której Hawaje miały zostać zjednoczone przez wielkiego króla, którego narodziny miały być poprzedzone znakiem w postaci ”ognia w niebiosach”. W 1758 r. przez hawajskie niebo przemknęła kometa Halleya. Wkrótce po tym wydarzeniu w rodzinie Keōua Kalanikupuapa’ikalaninui Ahilapalapy, wodza okręgów Kohala i Kona na wyspie Hawai'i, i jego żony Keku’iapoiwy II (córki króla tej wyspy) przyszedł na świat chłopiec o bardzo skomplikowanym imieniu Kalani Pai’ea Wohi o Kaleikini Kealiʻikui Kamehameha o ’Iolani i Kaiwikapu kaui Ka Liholiho Kūnuiākea. Historia miała zapamiętać go jako Kamehamehę I Wielkiego. Jego bezpośrednimi przodkiniami w linii prostej ze strony ojca były wszystkie wymienione wcześniej ali’i aimoku (panujące królowe) wyspy Hawai'i. Do 1810 r. zbrojnie lub za pomocą dyplomacji zjednoczył on 8 wysp hawajskich (O'ahu, Maui, Moloka'i, Lāna'i, Hawai'i, Kaua'i, Ni'ihau i Kaho’olawe) i został pierwszym królem zjednoczonego Królestwa Hawajskiego. Kamehameha był nie tylko wojownikiem. Stworzył jednolity system prawny, ustanowił podatki oraz zaczął handlować z Europą i Stanami Zjednoczonymi. Wprowadził w życie Prawo Rozszczepionego Wiosła (Mamalahoe Kanawai), które legło u podstaw pierwszej konstytucji hawajskiej i wielu innych praw wojennych w różnych krajach. Chroniło ono cywilów w trakcie działań wojennych. Kamehameha umierał jako szanowany monarcha, dzielny wojownik i ojciec 7 dzieci. Nie on jest jednak głównym bohaterem naszej opowieści, ale wybitne kobiety z jego kręgu. Kamehameha miał 10 żon, z których aż 6 odegra rolę w tej historii.
Pogromczyni Pele
W tej części zajmiemy kobietą, która odegrała podobnie rewolucyjną rolę w zmianie zbiorowej świadomości Hawajczyków. Kapi’olani przyszła na świat około 1781 r. Jej ojcem był Keawemauhili z Hilo, a matką - wielka wódz Kekikipa’a. Kalani’ōpu’u-a-Kaiamamao, król Hawai'i i dziadek Keōpūolani, był jej przyrodnim stryjem. Była w pierwszej linii kuzynką Kīwala’ō, syna Kalani’ōpu’u i zarazem ostatniego niepodległego władcy tego terytorium. Ojciec naszej bohaterki został zamordowany w 1790 r. przez swego bratanka Keōuę Kuahuulę. Po nadejściu armii dziewczynka schroniła się nadaremnie w krzakach. Została jednak oszczędzona i wraz z ciotką Akahi zamieszkała w wiosce Kealia w okręgu Kona w pobliżu religijnego centrum w Zatoce Kealakekua. Jej życie było ściśle regulowane przez system kapu. Pewnego dnia ciekawa Kapi’olani posłała w sekrecie swojego sługę po zakazane kobietom banany, ponieważ chciała zakosztować ich smaku. Niestety, doszło to do uszu lokalnego kapłana, który kazał złożyć chłopca w ofierze. Szczęście ponownie dopisało młodej arystokratce, która odkryła jedno – bogowie nie zemścili się na niej za złamanie kapu.
Kolejnym granicznym doświadczeniem w jej życiu było spotkanie w 1793 r. z członkami załogi brytyjskiego podróżnika i odkrywcy George'a Vancouvera. Doszło wtedy do wzajemnego poznawania się przedstawicieli dwóch odmiennych kultur. W owym czasie przebywała już na dworze królewskim. W 1805 r., wraz z wieloma innymi dworzanami Kamehamehy I, zachorowała w trakcie epidemii nazywanej ”mai oku'u”. Potem być może przez krótki okres czasu jej mężem był John Adams Kiiapalaoku Kuakini, gubernator wysp Hawai'i i O'ahu. Wiadomo, że była związana z kilkoma przedstawicielami klasy rządzącej.
W marcu 1820 r. do Kailua-Kona, ówczesnej stolicy, przybyła pierwsza para angielskich misjonarzy Asa Thurston i Lucy Goodale Thurston. Po raz pierwszy spotkali Kapi’olani, gdy ta opalała się na słońcu nasmarowana olejkiem kokosowym. Przypominijmy tutaj po raz kolejny, że kokosy były kapu dla kobiet. Któregoś dnia zastali ją nietrzeźwą i prawie nagą z ”dwoma mężami”. Spotykali się dalej i rok później ta kobieta podążyła za nimi do Honolulu, gdzie założyli szkołę. Kapi’olani nauczyła się tam czytać i pisać oraz szybko zrozumiała, że przyjęcie chrześcijaństwa będzie miało daleko bardziej idące następstwa, niż tylko wolność do jedzenia bananów. Zawarła monogamiczne małżeństwo ze swym przyrodnim bratem Naihe, synem wspomnianej wcześniej Ululani Wielkiej. Do Zatoki Kealakekua wróciła wiosną 1823 r. Nadal chciała kontynuować edukację i często posyłała łodzie do stolicy w celu sprowadzenia kaznodziei, który mógłby odprawić niedzielne nabożeństwo. Latem tego roku poznała angielskiego misjonarza Williama Ellisa, który później wspominał ją i jej męża jako ”przyjaciół i patronów starań misjonarzy”. Któregoś dnia udał się on na długą wycieczkę po wulkanie Kīlauea. Wziął ze sobą niewielką ilość jedzenia, więc z chęcią pożywił się poświęconymi bogini Pele jagodami ’Ōhelo’ai (Vaccinium reticulatum). Tubylcy przed czymś takim pomodliliby się i złożyli ofiary. Wulkan w owym czasie uaktywnił się, co zinterpretowano jako gniew gospodyni tego miejsca.
Rok później Kapi’olani postanowiła stawić czoła Pele. W grudniu zeszła do krateru Halema’uma’u odmawiając chrześcijańskie modlitwy zamiast modłów do bogini. Kapłani wcześniej ostrzegali ją, że zostanie zabita, jeśli nie złoży jej ofiar. W tej wędrówce towarzyszyło Kapi'olani wiele osób. Wulkan Kīlauea był w owym czasie czynny, ale jedynym uszczerbkiem na jej ciele były … odciski na stopach. Już wkrótce wydarzenie to stało się legendarne. Ludzka fantazja dodała później do niego rzucanie kamieniami do jeziora lawowego i jedzenie jagód ’Ōhelo’ai. Kapi'olani przyjęła chrzest w październiku 1825 r. Utrzymywała porządek w rządzonych przez siebie okręgach Kona i Ka’ū oraz często podróżowała, by pomagać poszkodowanym przez los. Jej zachowanie diametralnie różniło się od dotychczasowej bardzo restrykcyjnej izolacji arystokracji od reszty społeczeństwa wymaganej przez kapu. Po śmierci męża w 1831 r. zaprzyjaźniła się z malarką i szkicowniczką Persis Goodale Thurston Taylor, córką pary wymienionych wcześniej misjonarzy. Zajęła się ogrodnictwem, eksperymentując z uprawami różnych roślin, w tym gujawy (gruszli), pomarańczy i kawy. Zmarła 5. maja 1841 r. na nowotwór piersi. Jej historia stała się szeroko znana w połowie XIX w. Do tej popularności bardzo przyczynił się sir Alfred Tennyson, najwybitniejszy poeta postromantyzmu wiktoriańskiego, który napisał o niej wiersz opublikowany dopiero po jego śmierci. Dziś o Kapi’olani przypomina chociażby szkoła podstawowa jej imienia. W 2008 r. uczyło się w niej 402 dzieci.
Najświętsza królowa
Czy jakakolwiek legenda wspominała o kobietach, które miały mocno wpłynąć na los Hawajów? Być może. W 1778 r. przyszła na świat dziewczynka o imieniu Kalanikauika’alaneo Kai Keōpūolani-Ahu-i-Kekai-Makuahine-a-Kama-Kalani-Kau-i-Kealaneo, znana później jako Keōpūolani. Urodziła się w Pahoehoe na wyspie Maui jako jedyna córka ostatniego króla wyspy Hawai'i, Kiwala‘o, I królowej Kekuiapoiwy Lilihy, przyrodniej siostry Kamehamehy I. Wspólną matką jej rodziców była królowa Kalola Pupuka-o-Honokawailani. Dziewczynkę w dzieciństwie nazywano Kalanikauika’alaneo „Zgromadzenie Niebieskich Obłoków”. Jej pierwsze zetknięcie z cywilizacją europejską miało dość burzliwy przebieg. Gdy miała rok na Hawaje wrócił angielski żeglarz, żołnierz i odkrywca James Cook. 14. lutego 1779 r. w Zatoce Kealakekua kilku Hawajczyków ukradło Anglikom łódź okrętową. W takich sytuacjach zwykle brano tubylczych zakładników, których wymieniano później za skradzioną rzecz. Tym razem postanowiono, że jednym z nich ma być król Hawai'i, Kalani’ōpu’u-a-Kaiamamao, ojczysty dziadek Keōpūolani. Cook wraz z swoją załogą wylądował na plaży, na której został otoczony przez wrogo nastawionych miejscowych. Rozegrała się regularna bitwa, podczas której został on zatłuczony na śmierć pałkami. Potem jego ciało zostało w części zjedzone. Pozostały fragment został potem odesłany do Anglii ze względu na szacunek, jakim cieszył się Cook wśród Hawajczyków. Pozwoliło to pochować go z honorami.
W lipcu 1782 r. ojciec Keōpūolani poległ w bitwie pod Moku’ōhai w walce z wojskami Kamehamehy I. Dzięki temu zwycięzca objął kontrolę nad okręgami Kohala, Kona i Hamakua. Tymczasem mała Keōpūolani przez jakiś czas mieszkała w Hāna, a potem przeprowadziła się do Wailuku na wyspie Maui, znajdującą się pod panowaniem jej ciotecznego dziadka Kahekili'ego II, który był także królem wyspy O'ahu.Osiem lat później Kamehmeha najechał na Maui. Obrońcy pod dowództwem Kalanikūpule ponieśli całkowitą klęskę. Jej babka Kalola postanowia zbiec na O'ahu wraz z innymi kobietami-wodzami, dwiema córkami i wnuczką. Zachorowała w pobliżu wyspy Moloka'i, co poskutkowało tym, że wszystkie kobiety znalazły się w rękach Kamehamehy. Nie było miejsca na sentymenty i Kalola zaproponowała mu rękę swej wnuczki i władzę nad Maui w zamian za pokój. Oferta została przyjęta. Właśnie wtedy nazwano Keōpūolani ”Wahinepio” (branką). Ten przydomek jednak nie przylgnął do niej. Stała się pod nim znana inna żona Kamehamehy, która jeszcze pojawi się na kartach tej opowieści. Keōpūolani w owym czasie była najwyższą rangą arystokratką na całym archipelagu. Miała status ”naha”, tzn. dziecka przyrodniego rodzeństwa królewskiej krwi.
W 1795 r. poślubiła Kamehamehę, co wzmocniło jego pretensje do wyspy Maui. Jej osoba była objęta ”kapu moe” związanym z pokłonami. W jej obecności zwykli śmiertelnicy musieli padać na twarz. Podczas wymawiania jej imienia musieli zdejmować kapa (nakrycie pleców) powyżej pasa na dowód szacunku. Dotknięcie jej cienia karano śmiercią. Sama królowa miała dobre serce; przestrzegała kapu, ale jednocześnie chroniła tych, którzy je łamali. Z jej związku z Kamehamehą II pochodziło 11 dzieci, w tym m.in. Kalani Kalei`aimoku o Kaiwikapu o La`amea i Kauikawekiu Ahilapalapa Keali`i Kauinamoku o Kahekili Kalaninui i Mamao `Iolani i Ka Liholiho (przyszły król Kamehameha II), Kalani Waiakua Kalanikau Iokikilo Kiwala`o i ke kapu Kamehameha (w przyszłości król Kamehameha III) i córka Harriet lub Harrieta Keōpūolani Nāhi’ena’ena. Różnica wieku między ojcem a dziećmi była tak duża, że ten nazywał je wnuczętami. Jej synowie byli wychowywani przez innych ludzi zgodnie z hawajską tradycją hānai, ale w przypadku córki królowa się temu sprzeciwiła. W owych czasach było to prawdziwe novum. Przez większość życia męża monarchini stroniła raczej od polityki. Zmieniło się to po jego śmierci, która nastąpiła 8. maja 1819 r. Następnego dnia zjadła z mężczyznami orzechy kokosowe. Powiedziała przy tym: “słusznym jest, abyśmy swobodnie jadali razem”. Świadomie złamała kapu i jeszcze publicznie to pochwaliła! O kolejnych rewolucyjnych poczynaniach władczyni będzie mowa w innej części tego tekstu. Drugim mężem Keōpūolani został Ulumāheihei Hoapili, przyszły gubernator wyspy Maui. Królowa była jedną z pierwszych osób, które nawróciły się na chrześcijaństwo. W jej przypadku zmiany poszły naprawdę daleko: zaczęła ubierać się na sposób zachodnioeuropejski oraz nauczyła się czytać i pisać. W marcu 1823 r. jej mąż domagał się nowej dostawy książek dla spragnionej wiedzy żony. Innym zaskakującym posunięciem Keōpūolani było publiczne oświadczenie, że w rodzinie królewskiej skończy się zawieranie małżeństw poligamicznych, gdyż jest to niezgodne z wymogami nowej religii. Władczyni chrzest przyjęła na łożu śmierci. Wcześniej oznajmiła, że nie życzy sobie pogańskich rytuałów w trakcie swojego pogrzebu. Zmarła 16. września 1823 r. Pochowano ją na świętej wyspie Moku’ula, a potem na cmentarzu przy Kościele Waiola. Dziś jej imię nosi park i wiele szkół.
Feministka Ka'ahumanu
Nadszedł wreszcie czas na przedstawienie najważniejszej postaci w naszej opowieści, która dziś śmiało może być uznawana za jedną z najznakomitszych władczyń w historii ludzkości obok takich postaci, jak Kleopatra VII Wielka, Elżbieta I Wielka lub Katarzyna II Wielka. Ka'ahumanu urodziła się 17. marca 1768 r. w jaskini zwanej Pu’u Kauiki w Hāna na wyspie Maui. Tak przynajmniej utrzymuje działające od 1864 r. w Honolulu monarchistyczne Towarzystwo Ahahui Ka'ahumanu, które zajmuje się upamiętnianiem jej działalności. Jej ojcem był Ke’eaumoku Pāpa’iahiahi, zbiegły arystokrata z wyspy Hawai'i, a matką – królowa Namahana’i Kaleleokalani, wdowa i siostra królów wyspy Maui. Jej bratem był wspominany wcześniej Kahekili II, który nie godził się na drugie małżeństwo siostry. Ojciec nazwał swoją pierworodną córkę Kahekilinui’ahumanu , imieniem … swojego królewskiego szwagra-rywala. W języku hawajskim oznaczało ono ”płaszcz z piór”, symbol władzy królewskiej. Wśród przodkiń nowonarodzonej dziewczynki była Kalanikauleleiaiwi, królowa wyspy Hawai'i. Wkrótce rodzina powiększyła się o Kalākuę Kaheiheimālie, Lydię Namahanę Pi’ię, George'a Coxa Kahekili Ke’eaumoku II i Johna Adamsa Kiiapalaoku Kuakiniego. Wszystkie trzy siostry spotkamy jeszcze na kartach tej opowieści. Ich ojciec został wkrótce doradcą swojego potężnego kuzyna Kamehamehy I i być może gubernatorem Maui. Ka'ahumanu jako 10-latka znalazła się na dworze tego monarchy. W wieku 13. lat została jedną z jego żon. Dwukrotnie widziała, jak jej ojciec zabija człowieka, więc jej dzieciństwo szybko dobiegło końca.
Ta piękna dziewczyna o dużym temperamencie szybko stała się ulubioną żoną Kamehamehy. Samuel Kamaka opisał ją jako ”wysoką na sześć stóp (około 180 cm), prostą i bardzo kształtną, bez skazy oraz powabną". Ważyła 300 funtów, co w tamtych czasach było u kobiet cechą bardzo pożądaną. Uroda Ka'ahumanu była szeroko znana: ”jej ramiona były jak wnętrze szypułki banana, jej palce były cienkie, jej dłonie były giętkie jak trawa kukuena, […] jej policzki [były] długie i różowe jak pączek bananowca [....]jej włosy [były]ciemne, faliste i delikatne, jej skóra [była] bardzo jasna". Królowa lubiła sport, a szczególnie surfing, w którym była naprawdę świetna. Uwielbiała rozmawiać i flirtować. Niewątpliwym ciosem dla niej było to, że nie mogła rodzić dzieci. Dzięki tradycji hānai została adopcyjną matką dla: Kamehamehy II, księcia Davida Kamehamehy, księżniczki Ruth Luka Keanolani Kauanahoahoa Ke’elikōlani, Theresy Owany Kaheiheimālie Rives i Virginii Kahoa Ka’ahumanu Rives. Stała się najbliższą polityczną doradczynią męża popierającą jego plan zjednoczenia Hawajów.
Kamehameha I zmarł 8. maja 1819 r. Przed śmiercią utworzył urząd kuhina nui (premiera) o władzy równej królewskiej. Mianował nań właśnie Ka'ahumanu. Kolejnym królem Hawajów miał zostać Kalaninui kua Liholiho i ke kapu ’Iolani, najstarszy syn zmarłego i Keōpūolani oraz przybrany syn Ka'ahumanu. Matka nie miała zamiaru przekazać mu realnej władzy. Zgromadzeni wodzowie myśleli, że jej rola ograniczy się tylko do przekazania życzeń Kamehamehy dotyczących koronacji następcy. Ich zdumienie nie miało granic gdy, przypłynąwszy wraz z nowym królem do Kailua-Kona, zobaczyli na brzegu królową-wdowę ubraną w święty królewski żółty płaszcz z piór, który był robiony przez mężczyzn i tylko mężczyźni mogli go nosić. W prawej ręce trzymała świętą włócznię. Spokojnym i pewnym głosem zwróciła się do zebranych mężczyzn:
”Posłuchajcie mnie! Chcę oznajmić wolę waszego czcigodnego ojca!”
Następnie zwróciła się do Liholiho gestem wskazując mu zebranych kapłanów, wodzów i zwykłych poddanych:
”Spójrz na nich, królu – wodzowie i maka’āinana (poddani), wszyscy należą do ciebie! Twoje są żyzne ziemie na tych wszystkich wyspach. Do ciebie należą okalające nas dookoła wody morskie. Jednak ty i ja będziemy rządzić królestwem razem!”
Młodemu i niedoświadczonemu monarsze nie pozostawiono żadnego wyboru. W wystąpieniu monarchini szokowało wszystko: strój i jej słowa. Równie zaskakujące było zachowanie królowej Keōpūolani, biologicznej matki króla, która podniosła swoją rękę do ust zapraszając tym samym syna do spożycia z nią posiłku. Ten wydawał się tego nie zauważać. Kapłani przystąpili potem do ceremonii. Jeden z nich wystąpił naprzód i odśpiewał pieśń o Kamehamesze I, jego przodkach i ich wielkości. Po modlitwie najwyższego kapłana do bogów Kāne, Ku i Lono Liholiho został odprowadzony do świątyni Kamakahonu, gdzie przepasano jego biodra czerwoną przepaską, symbolem królewskiej władzy. Nowy władca przyjął imię Kamehamehy II. Potem miała się odbyć rytualna uczta w Kokosowym Gaju, w której wzięliby udział kobiety i mężczyźni, ale w osobnych pomieszczeniach. Wszyscy z napięciem oczekiwali, co zrobią królowe. Wiedzieli, jak nienawidzą kapu. Wielu odetchnęło z ulgą, gdy Ka'ahumanu zajęła swoje miejsce u szczytu stołu dla kobiet. To nie był jednak koniec niespodzianek tego dnia.
W trakcie uczty Keōpūolani wysłała sługę do pomieszczenia mężczyzn, aby ten przyprowadził do niej jej młodszego syna Kauikeaouli. Chciała, by ucztował wspólnie z kobietami. Sługa uczynił zadość jej życzeniu, ale król zapytał się, kto posyła po chłopca. Gdy usłyszał odpowiedź, że zapraszającą jest jego matka, powiedział: ”Nasz ojciec Kamehameha nakazał nam przestrzegać kapu nawet do ostatecznego ucisku i biedy; ale jako że matka tego dziecka posłała po nie, aby złamać tabu, pójdę tam osobiście, by być świadkiem tego czynu i zobaczyć, czy nie stała się jakaś krzywda”. Odprowadził brata i stanął przy wejściu obserwując całe wydarzenie. 6-letni chłopiec bez sprzeciwów zjadł posiłek z matką. Następnego dnia premier wezwała króla do siebie i oznajmiła mu, że kapu zabraniające kobietom i mężczyznom spożywania posiłków wspólnie zostało zniesione. Powiedziała także, że od tej pory kobiety mogą jeść zabronioną dla nich dotychczas żywność. Na potwierdzenie swoich słów zjadła banana. Zszokowany Kamehameha II nie był w stanie wydobyć z siebie ani słowa i wyszedł. Potem uciekł aż na wyspę Kaua'i. Trzeba dodać, że Ka'ahumanu w latach 1819-1820 była także gubernatorką wyspy Hawai'i.
Doskonale wiedziała, że w walce z kapu i jego poplecznikami potrzebuje potężnych sojuszniczek. Znalazła je w osobach królowej Keōpūolani i Kapi’olani. Te trzy kobiety odegrały kluczową rolę w okresie 'Ai Noa, znoszenia kapu. Ka'ahumanu wiedziała, że najbliższym doradcą młodego władcy jest jego kuzyn Keaoua Kekua-o-kalani, jej wróg i zwolennik starego systemu. Dlatego już przed koronacją przygotowywała się na wszystkie okoliczności. Na swoją stronę przeciągnęła najwyższego kapłana Hewahewę. Jego poparcie było kluczowe w razie wybuchu niepokojów społecznych wywołanych wywrotowymi działaniami kobiet z rodziny królewskiej. Wśród ludu pojawiło się natomiast oczywiste pytanie: dlaczego bogowie dotychczas nie ukarali świętokradczyń?
Szczególnie niezadowoleni byli wodzowie niższej rangi, którzy namawiali Kamehamehę II, by ten przywrócił kapu działając w sposób bardziej zdecydowany. Młody władca był podatny na wpływy i zrobił to nawet zaostrzając jego rygory. Ka'ahumanu doskonale zdawała sobie sprawę z tego, że kapu zezwala przebywać na terenie heiau (świątyń), gdzie podejmowano najważniejsze decyzje polityczne i religijne, tylko najwyższym rangą kobietom z warstwy ali'i. Ona zaś do nich nie należała, więc ten system musiał przestać istnieć. W listopadzie 1819 r. przesłała monarsze wiadomość do Honokōhau, że Kailua-Kona została przez nią uwolniona od kapu, które nigdy nie będzie już obowiązywać na tym terenie. ”Po twoim przybyciu do Kailua-Kony twojemu bogu zostanie ogłoszone ti leaf kapu”, czyli żądanie wycofania kapu i uwolnienie ludzi, - napisała. Skonsternowany Liholiho posłał po rum. Przez dwa dni król wraz z innymi wodzami żeglował po wodach Kony jadł, pił alkohol i rozmyślał. Był świadom, że wraz ze zniesieniem kapu straci swój niemalże boski status. Z drugiej strony myślał o spotkanych wcześniej przez siebie cudzoziemców, którzy go nie przestrzegali i mieli się nadzwyczaj dobrze.
Tymczasem kobiety w Kailua-Kona przygotowywały biesiadę z wieprzowiny, orzechów kokosowych i innych zabronionych dla nich produktów.Gdy wiatr ustał rezolutna Ka'ahumanu przysłała po władcę podwójną łódź wraz z wioślarzami. Głodny i zmęczony Liholiho wszedł do domu lauhala, tym samym łamiąc kolejny zakaz kapu. Jadł tam wraz z kobietami wymienioną wcześniej żywność wraz z psim mięsem (zarezerwowanym dotychczas tylko dla kobiet), pił i palił tytoń. Wtedy właśnie podniósł się wielki krzyk: 'ai noa! Wolność jedzenia! Jeszcze przed zakończeniem tego bankietu król wysłał posłańców na wszystkie wyspy archipelagu z rozkazem niszczenia bożków i zniesienia kapu.Stało się to 6. listopada 1819 r.
Odsunięty od władzy Keaoua Kekua-o-kalani nie zamierzał się poddawać. Był w końcu bratankiem Kamehamehy I. By wzmocnić swoją pozycję ożenił się z jedną z wdów po nim, królową Manono II. Zażądał od króla, by ten wycofał swoje edykty skierowane przeciwko starej religii, zezwolił na odbudowę świątyń i zwolnił Ka'ahumanu. Król odmówił, więc wojna była pewna. Premier wysłała do Honolulu swego kuzyna Kalanimōkū, brata Manono II, gdzie ten zebrał 900 ludzi uzbrojonych w muszkiety. W grudniu 1819 r. doszło do wielkiej bitwy pod Kuamo’o na wyspie Hawai'i. Broniąca kapu Manono brała w niej osobisty udział, co samo w sobie było już jego naruszeniem. Lepiej uzbrojone siły królewskie pod przywództwem Ka'ahumanu i Kalanimōkū odniosły zdecydowane zwycięstwo. Wódz buntowników zginął. Ten sam los spotkał błagającą o litość Manono II. W nowym porządku nie było dla niej miejsca, ponieważ mogła się stać symbolem oporu. Starzy bogowie ponieśli klęskę.
Kolejnych zmartwień nowym rządzącym dostarczała sytuacja na wyspie Kaua'i, która jako jedyna została zwasalizowana (a nie zdobyta zbrojnie) przez Kamehamehę I. Ka'ahumanu obawiała się, że po jego śmierci zechce się ona odłączyć od Królestwa Hawajskiego pod przywództwem Kaumuali’i'ego, jej ostatniego niepodległego władcę i zarazem pierwszego gubernatora. 16. września 1821 r. został on porwany przez Kamehamehę II i umieszczony w Honolulu w areszcie domowym. 9. października Ka'ahumanu zmusiła go do poślubienia jej. Jego ”wianem” była oczywiście wyspa Kaua'i. Ich małżeństwo trwało do jego śmierci, która nastąpiła 26. maja 1824 r. Potem doszło do buntu jego najstarszego syna Humehume, który szybko został zdławiony. Ka'ahumanu uznała, że powinna zawrzeć kolejny polityczny związek małżeński ze swoim pasierbem Keali’iahonui, młodszym bratem buntownika. Ten musiał porzucić swoją pierwszą żonę, Kapule. To był ostatni związek małżeński władczyni, choć miała jeszcze kochanków.
W 1822 r. kuhina nui odwiedziła wszystkie wyspy archipelagu potwierdzając tym samym swoją władzę nad nimi. W listopadzie następnego roku król Kamehameha II wraz z swoją ukochaną przyrodnią siostrą-małżonką Kamāmalu Kalani-Kuaana-o-Kamehamalu-Kekūāiwa-o-kalani-Kealii-Hoopili-a-Walu i częścią dworu udał się w podróż morską do Wielkiej Brytanii. Ka'ahumanu miała rządzić krajem sama do ich powrotu. Los okazał się jednak okrutny. 8. lipca królowa zmarła w Londynie na odrę. Jej zrozpaczony małżonek udał się w zaświaty 6 dni później. Nigdy oficjalnie nie przeszedł na chrześcijaństwo, ponieważ nie chciał porzucić swoich 5 żon i … zamiłowania do mocnych trunków. Był ostatnim królewskim poligamistą w historii swego kraju. Ka'ahumanu została regentką Królestwa Hawajskiego. 6. czerwca 1825 r. na tron wstąpił młodszy brat zmarłego, 11-letni Keaweawe’ula Kīwala’ō Kauikeaouli Kaleiopapa jako Kamehameha III. Cała realna władza nadal spoczywała w rękach Ka'ahumanu.
Już w kwietniu 1824 r. kuhina nui chciała przyjąć chrzest, ale misjonarz Hiram Bingham powiedział, że jeszcze nie jest na to gotowa. W tym samym roku proklamowała pierwsze skodyfikowane prawo na Hawajach, bazujące na etyce chrześcijańskiej, które zakazywało: morderstw, kradzieży, bijatyk, zabaw i prac w niedzielę (miała być świętym dniem Jahwe) oraz nakazywała zakładanie szkół, w których wszyscy (bez względu na płeć) mieli uczyć się ”palapala” (czytania i pisania). Sama zatrudniła nauczyciela, który nauczył ją tej sztuki. 5. grudnia 1825 r. została ochrzczona wraz z swoim trzecim mężem i dworem. On został Aaronem, a ona Elżbietą, na cześć najpotężniejszej królowej w historii Anglii. Dziś na miejscu tego wydarzenia wznosi się Kościół Kawaiaha’o na Wielkiej Wyspie. Są tacy, którzy interpretują jej nawrócenie jako przywrócenie tabu z surowymi zasadami ortodoksyjnego kalwinizmu. Tym razem było ono definiowane i popierane przez kobiety. Potem władczyni gorliwie pracowała na rzecz rozpowszechnienia wiary chrześcijańskiej na Wyspach Hawajskich w jej protestanckiej odmianie. Dowcipnie powiedziała kiedyś Hiramowi Binghamowi, że ”jej nowym mężem jest miłość do Słowa Bożego”. Protestanccy misjonarze nakłonili ją, by nie tolerowała katolików. W owym czasie rozpoczęli już oni budowę katedry pod wezwaniem Matki Bożej Pokoju w Honolulu. 7. lipca 1827 r. Ka'ahumanu kazała opuścić wyspy pierwszym katolickim misjonarzom: Alexisowi Bachelot'owi, Abrahamowi Armand'owi i Patrickowi Short'owi. Trzy lata później zakazała nauczania wiary katolickiej pod groźbą deportacji.
W 1826 r. ustanowiła pierwsze oficjalne relacje między Hawajami a Stanami Zjednoczonymi. 8. grudnia 1827 r. wydała kolejny kodeks prawny skierowany do tubylców i cudzoziemców. Zabraniał on: mordu, kradzieży, cudzołóstwa (obowiązujący obie płcie w tym samym zakresie), sprzedaży alkoholu, prostytucji i hazardu. W tym samym czasie Ka'ahumanu czuła się już coraz gorzej. Mimo tego w dalszym ciągu mocno trzymała ster władzy we własnych rękach. Zorganizowała pierwszy system jurysdykcyjny z zachodnimi procedurami prawnymi. Osobiście przewodziła pierwszemu procesowi jako sędzina. Uregulowała kwestie związane z własnością ziemską i procedurą ustanawiania prawa. Jednocześnie twardo broniła suwerenności swego kraju, wydalając tych krzewicieli chrześcijaństwa, którzy, pod przykrywką wprowadzania tej religii, dążyli do przejęcia władzy. Krótko przed śmiercią misjonarze sporządzili dla niej kopię Nowego Testamentu w języku hawajskim z jej imieniem wytłoczonym na okładce. Gdy w 1832 r. składała wizytę na wyspie Maui, zażyczyła sobie, aby powstał tam kościół upamiętniający jej osobę. Spełniło się to dopiero 44 lata później, ale Kościół Ka'ahumanu służy wiernym do dziś. Najznakomitsza kobieta w dziejach Hawajów odeszła 5. czerwca 1832 r. Jej imię nosi część autostrady na wyspie Hawai'i często nazywana przez miejscowych po prostu ”Queen K”. Imieniem Ka'ahumanu zostało nazwane centrum handlowe, gdzie stoi tej wybitnej polityczki. W 1998 r. Kanadyjka Rosemary I. Patterson opublikowała jej biografię pt. ”Kuhina nui”.
Złota era kobiet
Kolejną kuhina nui została księżniczka Kalani Ahumanu i Kaliko o Iwi Kauhipua o Kīnaʻu, znana jako Elżbieta Kina'u. Po objęciu urzędu przyjęła imię Ka'ahumanu II na cześć swej wielkiej poprzedniczki. W jej ślady poszły pozostałe panie premier.
Elżbieta Kina'u urodziła się prawdopodobnie w 1805 r. w Waiki na wyspie O'ahu. Była dzieckiem Kamehamehy I i jego szóstej żony, Kalākuy Kaheiheimālie. Jako dziecko została adoptowana przez swoją macochę Peleuli i jej drugiego męża Kawelo’okalani, przyrodniego brata Kamehamehy I. Po raz pierwszy wyszła za mąż za swojego przyrodniego brata, króla Kamehamehę II. Po jego śmierci poślubiła Kahalai’a Luanu’u, wnuka swego biologicznego ojca. Miała z nim dwoje dzieci, z których jedno zostało adoptowane, a syn zmarł wraz z swoim ojcem w 1826 r. podczas epidemii krztuśca. Po raz trzeci wyszła za mąż za Mataio Kekūanāo’ę, przyszłego premiera i gubernatora O'ahu. Ich dziećmi byli: David Kamehameha, Moses Kekūāiwa, Lot Kapuāiwa (przyszły król Kamehameha V), Alexander ’Iolani Liholiho Keawenui (przyszły król Kamehameha IV) i Victoria Kamāmalu (przyszła premier Ka'ahumanu IV).
Była regentką Hawajów w imieniu swojego przyrodniego brata Kamehamehy III od 5. czerwca 1832 r. do 15. marca 1833 r. Kontynuowała politykę swojej poprzedniczki. W 1835 r. wprowadziła w życie pierwszy hawajski kodeks karny. Kamehameha III w pierwszych latach swojego panowania niezbyt poważnie podchodził do swoich obowiązków i cały ciężar władzy spoczywał na barkach Ka'ahumanu. Któregoś dnia zwierzyła się Laurze Fish, żonie misjonarza, że jest tak zmęczona, iż z chęcią złożyłaby swój urząd. Pani Fish przypomniała jej historię biblijnej królowej Estery i powiedziała, że musi wypełniać swoje obowiązki do końca dla dobra ludu. Od roku 1833 do swej śmierci pełniła również funkcję gubernatorki wyspy O'ahu. Ka'ahumanu II zmarła na świnkę 4. kwietnia 1839 r. w Honolulu.
Na stanowisku premiera zastąpiła ją jej starsza przyrodnia siostra, Miriam Auhea Kalani Kui Kawakiu o Kekāuluohi Kealiiuhiwaihanau o Kalani Makahonua Ahilapalapa Kai Wikapu o Kaleilei a Kalakua. Rządziła jako Ka'ahumanu III.
Przyszła na świat 27. lipca 1794 r. jako jedyne dziecko Kala’imamahu, przyrodniego brata Kamehamehy I, i Kalākuy Kaheiheimālie. Jej rodzice rozwiedli się rok później i matka wyszła potem za mąż za swego królewskiego szwagra w ceremonii nazywanej Hoao-Wohi. Mała Miriam została adoptowana przez swoich dziadków, rodziców Ka'ahumanu I. Ci kochali ją bardzo i traktowali jak ”pióro szlachetnego ptaka mamo”. Dziewczynka uczyła się u nich genealogii panującej dynastii, pieśni, historii i folkloru. Stała się sławna z powodu swojej wiedzy. Wcześnie została zaręczona z księciem z tahitańskiej dynastii Pōmare, ale finalizacji tych zamierzeń przeszkodziła śmierć wybrańca. W 1809 r. została kolejną żoną Kamehamehy I Wielkiego. Po jego śmierci przybrała imię Auhea (gdzież on odszedł), na cześć zmarłego. Potem została jedną z żon swego kuzyna Kamehamehy II. Oba związki były bezdzietne. W 1821 r. rozwiodła się z królem i została żoną jego przyjaciela Charlesa Kana’iny. Czternaście lat później, gdy rodziła ich syna, zawołała: ”I luna, i luna, i lunalilo, najwyższy, najwyższy, najwyższy ze wszystkich”. W ten sposób na świecie pojawił się William Charles Lunalilo, przyszły król Hawajów.
8. października 1840 r. podpisała wraz z królem Kamehamehą III pierwszą konstytucję Hawajów. W myśl jej zapisów stały się one monarchią konstytucyjną. Dokument ten odzwierciedlał wpływy amerykańskie i brytyjskie. Napisany został w języku angielskim i często odnoszono się w nim do chrześcijańskiego Boga. Gwarantowano tam wolność religijną, wolność od opresji, prawo do zarabiania pieniędzy i zatrzymywania ich dla siebie, a także prawo do sprawiedliwego procesu przed sądem. Władzę podzielono na wykonawczą, sądową i ustawodawczą. Wprowadzono parlament złożony z dwóch izb. Rada Wodzów stała się Izbą Arystokratyczną (pochodzącą z nominacji), natomiast izbą niższą została Izba Reprezentantów (wyłaniana w wyborach). Urząd kuhina nui oficjalnie stał się urzędem premiera. Artykuł VI stanowił: ”21. Obowiązkiem króla jest mianowanie wysokiego rangą i utalentowanego wodza na swego szczególnego ministra, którego tytułować się będzie premierem (kuhina nui) Królestwa. Jego urząd i uprawnienia będą takie same jak u Ka'ahumanu I i Ka'ahumanu II. Ponieważ w czasach Kamehamehy I życie i śmierć, skazanie i uniewinnienie leżały w rękach Ka'ahumanu [I]. Gdy Kamehameha I zmarł, jego wola była następująca: "Królestwo należy do Liholiho, a Ka'ahumanu jest jego ministrem". Ta ważna cecha ustroju, zapoczątkowana przez Kamehamehę I, powinna być kontynuowana na Wyspach Hawajskich, zawsze w służbie prawu. 22. Obowiązki premiera. Wszystkie sprawy związane z ważnymi interesami Królestwa, które król życzy przedsięwziąć, będą wykonywane przez premiera z upoważnieniem króla. Wszystkie dokumenty i sprawy królestwa, którymi zajmuje się premier, powinny być uważane za wykonywane z królewskim upoważnieniem. Cała własność państwowa powinna być referowana jemu (lub jej), a on (lub ona) powinien donosić to królowi. 22a. Premier będzie specjalnym doradcą króla w ważnych sprawach królestwa. 22b. Król nie może działać bez wiedzy premiera, ani premier nie może działać bez wiedzy króla, a weto królewskie na aktach premiera kończy sprawę. Król może, jeśli sobie tego życzy, zajmować się osobiście wszystkimi ważnymi sprawami Królestwa, ale nie bez wiedzy premiera.”
Na mocy konstytucji podlegały im wszystkie gubernatorki i gubernatorzy. Kobiety miały takie same prawa do tronu, jak mężczyźni. Premier z urzędu zasiadał w Izbie Arystokratycznej i Sądzie Najwyższym. Konstytucja hawajska była pierwszą na świecie, w której wyraźnie zaznaczono, że urząd premiera może sprawować kobieta. Zapisano w niej też, że w Izbie Arystokratycznej będzie zasiadać 16 osób, w tym 5 kobiet: pani premier (z urzędu), jej matka Kalākua Kaheiheimālie, Anna Keahikuni-i-Kekau’ōnohi, Laura Kanaholo Kōnia i Analea Keohokālole. Dwie ostatnie z nich były matkami (Kōnia – adopcyjną) Lili’uokalani, drugiej i zarazem ostatniej królowej Hawajów. Laura Kōnia, znana poetka i śpiewaczka, zasiadała w tej Izbie w latach 1840-1851. Pani Keohokālole była jej członkinią w okresie 1841-1847. Od 1846 r. do 1847 r. wchodziła w skład królewskiej Tajnej Rady (rządu). Jej członkinią w latach 1844-1851 była również Anna Keahikuni-i-Kekau’ōnohi. Konstytucja z 1840 r. przyznawała kobietom czynne prawa wyborcze do Izby Reprezentantów. Wprowadzono obowiązkową edukację podstawową dla dziewcząt i chłopców. Pani premier doprowadziła do tego, że jej matka w latach 1840-1842 piastowała stanowisko gubernatorki wyspy Maui. Bardzo interesowała się sprawami związanymi z edukacją, wspierała działalność koedukacyjnej Szkoły Królewskiej. Zmarła na grypę 7. czerwca 1845 r. w Honolulu. Jej imię nosi akademik dla dziewcząt w college'u Kamehameha Schools Bishop Estate.
Po jej śmierci nowym kuhina nui został John Kalaipaihala Young II, zwany czasami Keoni Ana ’Opio. 16. stycznia 1855 r. jego sukcesorką została księżniczka Wikolia Kamehamalu Keawenui Ka’ahumanu-a-Kekūanaō‘a, znana szerzej jako Victoria Kamāmalu. Po objęciu urzędu przyjęła imię Ka'ahumanu IV.
Urodziła się 1. listopada 1838 r. w Honolulu jako jedyna córka premier Ka'ahumanu II i Mataio Kekūanāo’i. Wraz z swoimi kuzynami i braćmi uczęszczała do Szkoły Królewskiej. Powszechnie oczekiwano, że w przyszłości, jak matka, obejmie stanowisko premiera. Jej rodzice od dziecka chcieli zaręczyć ją z jej kuzynem, przyszłym królem Lunalilo. Związek ten nie został zawarty z powodu sprzeciwu jej braci, królów Kamehamehy IV i Kamehamehy V.
W 1845 r. połączono stanowisko premiera ze stanowiskiem ministra spraw wewnętrznych. Tuż przed objęciem przez nią urzędu Kamehameha IV, Tajna Rada i parlament uznały, że Victoria nie może kierować resortem spraw wewnętrznych z powodu młodego wieku. 6. stycznia 1855 r. oba stanowiska zostały ponownie rozłączone. Młody wiek księżniczki nie przeszkadzał nikomu, gdy ta stanęła na czele Tajnej Rady.
W 1857 r. pani premier zakochała się w żonatym angielskim licytatorze Marcusie Cumminsie Monsarrat. Król Kamehameha IV stanowczo sprzeciwiał się temu związkowi i zmusił Victorię do tego, aby jako premier osobiście podpisała dokument, na mocy którego jej ukochany został wydalony z Hawajów. Potem bezskutecznie usiłował zaręczyć siostrę z księciem Davidem Kalākauą. Ka'ahumanu IV nigdy nie wyszła za mąż.
Kamehameha IV zmarł na astmę 30. listopada 1863 r. Na mocy konstytucji z 1852 r. kuhina nui została tymczasową głową państwa i jednocześnie pierwszą kobietą na tym stanowisku. Jeszcze tego samego dnia zdecydowała, że następnym królem będzie jej kolejny brat Lot jako Kamehameha V. Księżniczka Victoria jest często pomijana w historii i rzadko uznawana za władczynię Hawajów, choć dosłownie była ”królową przez jeden dzień”.
21 grudnia 1863 r. na stanowisku premiera zastąpił ją ojciec. Ona sama została mianowana przez swego brata następczynią tronu. Jednak nie było jej dane stać się ”normalną” władczynią swego kraju. Ostania kobieta-premier Hawajów zmarła 29. maja 1866 r. w wieku 27 lat.
Królewskie gubernatorki
Administracyjnie Królestwo Hawajskie dzieliło się na wyspy-prowincje: Kaua'i,O O'ahu, Maui i Hawai'i. Kobiety na każdej z nich pełniły funkcje gubernatorek, co obrazuje poniższa tablica:
Gubernatorki prowincji O'ahu
1824-przed grudniem1829 Lydia Namahana Pi’ia
Grudzień 1829-1. kwietnia 1831 Kuini Liliha
1833-4 kwietnia 1839 Ka'ahumanu II
Gubernatorki prowincji Hawai'i
1819-1820 Ka'ahumanu I
15 stycznia 1855-25 luty 1872 i 30 marzec 1872-2 marzec 1874 Ruth Luka Keanolani Kauanahoahoa Ke’elikōlani
29 marzec 1879-2 wrzesień 1880 Miriam Kapili Kekāuluohi Likelike
2 września 1880-8 stycznia 1884 Victoria Kūhiō Kinoiki Kekaulike II
21 stycznia 1884-15 października 1886 Virginia Kapo’oloku Po’omaikelani
15 października 1886-23 sierpnia 1888 Ululani Lewai Baker
Gubernatorki prowincji Kaua'i
4 lub 10 kwietnia 1839-1842 Emelia Keaweamahi
1842-1845 Anna Keahikuni-i-Kekau’ōnohi
31 lipca 1886-23 sierpnia 1888 Mary Lanihau
Gubernatorki prowincji Maui
1823-1826 Kahakuha’akoi Wahinepio
3 stycznia 1840-16 stycznia 1842 Kalākua Kaheiheimālie
Należy zwrócić uwagę na to, że najwięcej kobiet rządziło największą wyspą Hawai'i. Do dziś nigdzie nie zdarzyło się, aby cztery kobiety kolejno po sobie stały na czele jakiegoś stanu, województwa lub prowincji.
O każdej z tych nich można napisać wiele ciekawych rzeczy, na co tutaj już nie ma miejsca. Sztandarową postacią wśród gubernatorek jest księżniczka Ruth Luka Keanolani Kauanahoahoa Ke’elikōlani. Urodziła się 17. czerwca 1826 r. jako jedyne dziecko kobiety-wodza Kalani Pauahi i wodza Kahalai'a Luanu'u … lub Mataio Kekūanāo’i. Jej matka rozwiodła się ze swym pierwszym mężem, a Ruth urodziła się 7 miesięcy po ślubie z Mataio. Zgodnie z tradycją po’olua miała więc dwóch ojców. Niejasności z tym związane w przyszłości przeszkodziły jej w objęciu tronu Hawajów. Jej przyrodnią siostrą była Ka'ahumanu IV.
Matka dziewczynki zmarła tuż po porodzie. Przybraną matką małej została Ka'ahumanu I. W 1841 r. Ruth poślubiła arystokratę Williama Pitta Leleiohoku I, z którym miała syna Johna Williama Pitta Kīna’u. Mąż zmarł 7 lat po ślubie na odrę. Po raz drugi wyszła za mąż za Isaaca Younga Davisa. Z tego związku pochodził Keolaokalani Davis. Małżeństwo jego rodziców nie było szczęśliwe i zakończyło się rozwodem w 1868 r. Wczesna śmierć w młodości spotkała jej wszystkich synów, nie wyłączając adoptowanego Williama Pitta Leleiohoku II.
Mimo chrystianizacji kraju Ruth nadal czciła dawnych bogów i duchy przodków oraz przestrzegała starych zwyczajów. Choć była jedną z najbogatszych kobiet swoich czasów i posiadała wiele pałaców, to sama żyła w skromnym domu z kamienia krytym strzechą. Świetnie znała język angielski, ale używała wyłącznie hawajskiego i domagała się, aby anglofoni w jej obecności korzystali z usług tłumacza. W 1840 r. wybuchł wulkan Mauna Loa zagrażając miastu Hilo zalaniem lawą. Jego mieszkańcy twierdzili potem, że swe ocalenie zawdzięczają wstawiennictwu Ruth u zagniewanej bogini Pele. 7 lat później król Kamehameha III włączył ją do Tajnej Rady. W latach 1855-1857 zasiadała w Izbie Arystokratycznej. Przez prawie 20 lat piastowała stanowisko gubernatorki wyspy Hawai'i.
Gdy 11. grudnia 1872 r. zmarł jej przyrodni brat, król Kamehameha V, księżniczka była jedną z najważniejszych kandydatek do tronu, obok królowej Emmy Kalanikaumakaamano Kaleleonālani Na’ea Rooke (wdowy po Kamehamesze IV). Monarcha na łożu śmierci proponował koronę także księżniczkom Elizabeth Keka’aniau La’anui Pratt i Bernice Pauahi Bishop. Obie zdecydowanie odmówiły, przy czym ta druga powiedziała: ”Nie, nie ja; nie myśl o mnie. Nie potrzebuję tego”. Nowym królem został Lunalilo.
Zmierzch bogiń
Złota era kobiet dobiegła końca po śmierci Ka'ahumanu III. Protestanccy misjonarze z wiktoriańskiej Anglii przywieźli ze sobą swój system prawny, w którym kobieta zajmowała podrzędną pozycję. Prawo cywilne w bardzo wielu przypadkach uważało ją za ”martwą”. Po ślubie żona przyjmowała nazwisko męża, a jej dobra stawały się jego własnością.
Pozycja Hawajek już wkrótce zaczęła ulegać pogorszeniu. Początkowo problemem było to, że Hawajczycy nie mieli nazwisk. Po 1820 r. hawajscy konwertyci przybierali chrześcijańskie (najczęściej biblijne) imiona, a dotychczasowe ”pogańskie” zaczynali traktować jak nazwiska. Wtedy to zaczęto namawiać Hawajki, by po ślubie nazywały się tak samo, jak ich mężowie. W 1860 r. ten religijny zwyczaj stał się obowiązującym prawem. Nie obyło się bez oporu – nie podporządkowały się temu m.in. Fanny Keku’iapoiwa Kailikulani Leleoili Kulua Kekelaokalani Young Lewis Na’ea (matka wspomnianej wcześniej królowej Emmy) i polityczka Analea Keohokālole. Dzieci po urodzeniu nosiły nazwisko ojca, a ich imiona musiały być biblijne i zgodne z ich płcią biologiczną. W 1850 r. spenalizowano aborcję. Była ona zagrożona grzywną lub więzieniem. Wyjątkiem było zagrożenie życia matki. W tym samym roku kobiety straciły prawa wyborcze do Izby Reprezentantów. 14 lat później zlikwidowano urząd kuhina nui, który dotychczas był sprawowany przez 4 kobiety i 2 mężczyzn. Do dziś w żadnym państwie ten rezultat nie został powtórzony. Od 1892 r. przed kobietami zamknięto podwoje Izby Arystokratycznej. Rok później Stany Zjednoczone zmusiły do abdykacji królową Lili'uokalani, ostatnią suwerenną władczynię Hawajów. Tym samym Królestwo Hawajskie przestało istnieć. W 1898 r. archipelag został oficjalnie zaanektowany przez USA, a od 1959 r. Hawaje są stanem.
Pele w duszach
Hawajki odzyskały prawa wyborcze w 1920 r., kiedy to przyznano je wszystkim obywatelkom Stanów Zjednoczonych. Długo trzeba było jednak czekać na sukcesorki opisywanych w tym artykule kobiet. Pierwszą z nich była demokratka Eileen Anderson, która w latach 1981-1985 pelniła funkcję burmistrzyni Honolulu. Jej partyjna koleżanka Mazie Keiko Hirono od 1994 r. przez osiem lat była wicegubernatorką stanu Hawaje. W 2002 r. bez powodzenia walczyła o fotel gubernatorki z republikanką Lindą Lingle. Po tamtych wyborach archipelag ponownie znalazł się pod władzą kobiety aż do roku 2010. Dwa lata później obie rywalki zmierzyły się ponownie w walce o stanowisko przedstawicielki stanu w federalnym Senacie. Tym razem zwyciężyła pani Hirono. Nie można także zapomnieć o kolejnej demokratce, pani Colleen Hanabusa, która w latach 2007-2009 kierowała stanowym Senatem. W 2012 r. to samo stanowisko objęła Donna Mercado Kim. A Pele? Opowieści o niej są wciąż żywe. Podobno potrafi niespodziewanie pojawić się przy drodze pod postacią staruszki zatrzymującej samochód i proszącej o ogień. Wygląda na to, że będzie towarzyszyć Hawajkom na zawsze. Znalazła swoje miejsce w ich duszach jako symbol nieprzewidywalnej mocy wulkanów. Nam wszystkim pozostaje podziwiać je za ich piękno i siłę. Mam na myśli Pele, kobiety i wulkany.
KOMENTARZE