Paul Celan: ŁOSKOT SKRZYDEŁ

Gołębicę zatrzymuje skraj Avalonu.

Oto ptak, który jest pół sercem, pół pancerzem,

pociemnieć musi ponad twoimi biodrami,

nic sobie nie robi z twoich łez po kryjomu.

Zna ten ból, jak najbardziej, z jałowca go bierze,

lecz jego skrzydło właśnie niknie za krańcami.

Gołębicę zatrzymuje skraj Avalonu.

Orle dzioby oliwną gałązkę porwały,

w strzępach twoje niebne łoże w czarnym namiocie, 

wojowników więc zebrałem w miękkim obuwiu,

by bezszelestnie dźgali krąg niebios włóczniami.

Aż wdepnęłaś w kałużę krwi półsennym krokiem.

Ja więc uniosłem nad wdanych w zuchwałe boje,

szyld ochronny i wtedy spadły wszystkie róże,

i gdy niektórzy wplatali je w włosy swoje,

wezwałem ptaka, by pocieszenia dokonał.

Maluje w twoich oczach po mrocznym pazurze.

Wtem widzę gołębicę, białą, z Avalonu.

(tł. Ela Binswanger)

*

Paul Celan: FLÜGELRAUSCHEN 

Die Taube aber säumt in Avalun. 

So muß ein Vogel über deine Hüften finstern, 

der halb ein Herz und halb ein Harnisch ist. 

Ihm ist es um dein nasses Auge nicht zu tun. 

Zwar kennt er Schmerz und holt ihn bei den Ginstern, 

doch seine Schwinge ist nicht hier und unsichtbar gehißt. 

Die Taube aber säumt in Avalun. 

Der Ölzweig ward geraubt von Adlerschnäbeln 

und wo dein Lager blaut im schwarzen Zelt zerpflückt. 

Rings aber bot ich auf ein Heer auf Sammetschuhn 

und laß es schweigsam um den Kranz des Himmels säbeln. 

Bis du dich schlummernd nach der Lache Bluts gebückt. 

Das ist: ich hob, als sie gewaltig fochten, 

den Scherben über sie, ließ alle Rosen fallen 

und rief, als mancher sie ins Haar geflochten, 

den Vogel an, ein Werk des Trosts zu tun. 

Er malt dir in das Aug die Schattenkrallen. 

Ich aber seh die Taube kommen, weiß, aus Avalun.

Dokładna data powstania nieznana, w manuskrypcie, Czernowitz, wrzesień 1944

Avalon (u Celana Avalun - celtycki raj lub kraina zmarłych - wyspa na mitycznym Oceanie Zachodnim), zwana inaczej Ziemią Kobiet, Wyspą Jabłek lub Wyspą Jabłoni. Trwa tam nieustanna wiosna, panuje nienaruszalny pokój, choroby nie mają dostępu do jej brzegów, a ziemia jest tak urodzajna, że szczęśliwcy, którzy dotarli do Avalonu, nie muszą troszczyć się o jej uprawianie, gdyż sama dostarcza wszystkich potrzebnych warzyw i owoców. Ci, którzy zasłużyli na pośmiertny żywot wieczny, przebywają tam, zażywając rozkoszy stołu i łoża.

Legenda mówi, że właścicielkami wyspy są piękne kobiety, czarodziejki, które oczekują na przybycie wielkich bohaterów. Dlatego Avalon często zwany jest także wyspą kobiet. Władczynią jest wieszczka, potrafiąca przepowiadać przyszłość, natomiast jej mąż jest strażnikiem, poruszającym się po morzu rydwanem, zaprzęgniętym w potwory morskie. Jednym z niewielu śmiertelników, którym udało się odnaleźć mityczną wyspę, jest według mitologii celtyckiej żeglarz Bran, któremu ukazała się wiedźma z gałązką jabłoni w ręku. Dała Branowi wskazówki, jak dostać się na wyspę.

Nota interpretacyjna do wiersza Paula Celana Flügelrauschen (Łoskot skrzydeł)

"Łoskot skrzydeł" to wiersz z lat powojennych, w którym Celan łączy język mitologii, symbolikę biblijną i doświadczenie wojny. Avalon - legendarna wyspa z tradycji arturiańskiej - zostaje przywołany jako przestrzeń mitycznej nadziei, ale i zawieszenia: gołębica, symbol pokoju, "zwleka" na jego skraju.

W obrazie ptaka "pół serca, pół pancerza" ujawnia się napięcie między czułością a ochroną, między miłością a wojną. Gałązka oliwna, znak pojednania, zostaje porwana przez orły - emblematy imperialnej przemocy. Nad "czarnym namiotem" (aluzja do obozów wojennych, do przemocy i utraty) rozgrywa się groteskowy spektakl: milcząca armia w aksamitnych butach wymachuje bronią wokół nieba.

Poeta staje w roli świadka i obrońcy: unosi "Scherben" - skorupę, może fragment rozbitego naczynia, może tarczę - nad walczących, a kiedy róże (znak piękna i życia) spadają, przyzywa ptaka, by dokonał "dzieła pocieszenia". Ale pocieszenie to nie jest proste: zamiast ukojenia, pojawia się malunek "cieni szponów" w oku adresatki.

Ostatni wers zamyka wiersz powtórzeniem motywu: gołębica wciąż nadchodzi - biała, z Avalonu. To obraz spóźnionej, zawieszonej nadziei: obecnej, lecz nigdy w pełni osiągalnej.

Wiersz wpisuje się w cykl prób młodego Celana, by znaleźć język dla doświadczenia wojny: miesza apokaliptyczne wizje z mitem i symbolami religijnymi. Uderza tu zwłaszcza brak spełnienia - pokój (gołębica) pozostaje odroczony, a cień wojny i krwi ciągle powraca.

Glosariusz

- Avalun / Avalon - mityczna wyspa ze świata legend arturiańskich, utożsamiana z miejscem wiecznego pokoju i odrodzenia. Celan używa rzadkiej formy "Avalun", która może brzmieć bardziej obco i archaicznie.

- Die Taube (gołębica) - tradycyjny symbol pokoju i Ducha Świętego, ale w wierszu "zwleka", nie spełnia swojej roli.

- Halb ein Herz, halb ein Harnisch (pół serca, pół pancerza) - obraz ambiwalencji: czułość i miłość splecione z wojną i ochroną.

- Ölzweig (gałązka oliwna) - znak pokoju, nawiązanie do biblijnego potopu; porwana przez orły symbolizuje utraconą nadzieję.

- Adler (orzeł) - w tradycji europejskiej symbol potęgi imperialnej i wojny; w kontekście Celana można go odczytać jako aluzję do nazistowskiej symboliki.

- Schwarz Zelt (czarny namiot) - może oznaczać obóz wojenny, więzienie, ale też namiot nomadów - przestrzeń przejściową, niepewną.

- Heer auf Sammetschuhn (hufiec w aksamitnych butach) - groteskowy obraz armii, której miękkość (aksamit) kontrastuje z agresją (szable, włócznie).

- Scherben (skorupa, odłamek, fragment) - można czytać jako tarczę, ale też jako resztkę po katastrofie; coś kruchego, co jednak staje się ochroną.

- Rosen (róże) - symbol piękna i miłości; tutaj spadające, a więc utracone.

- Schattenkrallen (cienie szponów) - zamiast jasności pocieszenia, w oku maluje się mroczny, drapieżny znak.

Nota interpretacyjna z kontekstem historycznym

"Łoskot skrzydeł" (Flügelrauschen) to wczesny wiersz Paula Celana, powstały najprawdopodobniej jeszcze w latach 40., kiedy poeta próbował znaleźć język dla własnego doświadczenia wojny i Zagłady. To czas, gdy jego poezja pozostaje jeszcze blisko klasycyzującej formy (rymy, refren, rozbudowana strofa), ale już zawiera zalążki hermetyzmu i gęstych obrazów, które później staną się jego znakiem rozpoznawczym.

Avalon/Avalun - legendarna wyspa z tradycji arturiańskiej, miejsce nieśmiertelności i pokoju - zostaje przywołana jako figura odroczonej nadziei. Gołębica, symbol pokoju i Ducha Świętego, "zwleka" na jej skraju, a więc nie wchodzi w świat ludzi. Ten obraz wskazuje na doświadczenie powojennego poczucia pustki: świat czeka na znak pokoju, ale go nie otrzymuje.

Jednocześnie wiersz naznaczony jest biblijną symboliką: gałązka oliwna, która po potopie miała oznaczać nowe życie, zostaje porwana przez orły - ptaki władzy i wojny (dla Celana zapewne także znak nazistowskich Niemiec). Zamiast odrodzenia i pokoju pojawia się groteskowa armia w aksamitnych butach - ironiczny obraz bezgłośnej przemocy.

Adresatka wiersza (ty) zostaje pochłonięta przez obraz krwi i snu, a jedyne "pocieszenie", jakie nadchodzi, to cień szponów w oku. Zamiast wyzwolenia - piętno cierpienia.

To wiersz o nieobecności zbawienia: Avalon istnieje, ale jest niedostępny. Gołębica istnieje, ale nie nadlatuje. Pokój i odrodzenie pozostają w sferze mitu.

Dla młodego Celana to jedna z pierwszych prób, by spleść mit, Biblię i historię w język, który mógłby zmierzyć się z katastrofą XX wieku.

czytaj też:

KOMENTARZE