"Wiersz wolny jest dla mnie łatwizną. W 7 minut się pisze. Reportaż, felieton, artykuł do «Faktu»‚ albo «Życia na gorąco». Nad tym trzeba popracować!" (Piotr J.)

Taki pogląd pojawił się kiedyś na grupie pl.hum.poezja. Wzięłam wtedy udział w dyskusji, jaka się wywiązała. Mój komentarz był nieco rozbudowany:

Aha, tak, wśród, hm, średnio zaawansowanych w lubieniu poezji pokutuje przekonanie, że wiersz wolny jest "łatwizną", a to dlatego, że wiersz wolny ma być jakoby wolny od rymów, a że poezję od prozy - wedle powszechnej wiedzy - różni rym, więc jest to to coś, co jest trudne w wierszu, w końcu nie mówimy rymując. Tylko że - po pierwsze -  wiersz wolny nie musi, ale może mieć rymy, to wiersz biały jest wolny od rymów, wiersz wolny jest wolny od reguł wiersza klasycznego (metrycznego) dotyczących rytmu (zgodności ilości sylab, analogicznego rozłożenia akcentów w wersach, powtórzeń w zwrotkach... itd.); - po drugie - wiersz wolny jako wolny od reguł wiersza metrycznego, musi się obronić samą treścią oraz sposobem jej podania, czyli wirtuozerią w posługiwaniu się językiem. I tu leży trudność.

To tylko pozory, że można sobie zapisać w słupku bądź co i to już będzie wiersz wolny, ponieważ naprawdę dobry wiersz wolny nie może być wierszem wolnym od reguł w ogóle, a są to: 

- oryginalny pomysł na całość

- zaskakujące skojarzenia

- wyrafinowane skróty myślowe

- nienachalna filozofia

- subtelna ironia

- odkrywcze intelektualne odniesienia

- nowatorskie metafory

- błyskotliwe porównania

- zakręcone paradoksy

- innowacyjne neologizmy

- celne puenty...

No! Jeżeli to jest mało! Taki poeta od wolnych wierszy musi być spostrzegawczy, oczytany, odkrywczy, wrażliwy i musi być mistrzem w posługiwaniu się językiem... tylko jak to wytłumaczyć komuś, kto tego nie czuje?

Ano, spróbuję: wyobraź sobie, Piotrze, że tłumaczysz 10-latkowi jak prowadzić samochód, tu sprzęgło, tu hamulec, tu skrzynia biegów, jedź!... I jak to będzie na łące lub wolnej od pojazdów wiejskiej drodze, to pojedzie jak nic, łatwizna. Ale już na autostradę byś go nie wypuścił, bo nie tylko musi znać całe mnóstwo reguł, mieć wystarczająco dużo lat, żeby dojrzeć do prawa jazdy, ale też mieć za sobą wiele godzin praktyki, minimum doświadczenia. Powiedzmy, że tak jest z "normalnym" wierszem, w sumie każdy - jak chce - może się nauczyć. Oczywiście do kierowcy Formuły 1 (w poezji) jeszcze mu daleko, ale z A do B w miarę bezpiecznie ciurkiem dojedzie.

A teraz wyobraź sobie Camel Trophy, wolny od równo prowadzącej asfaltowej szosy, znaków drogowych, zakazów i nakazów, innych aut, policji... wolny, ale tam byś już 10-latka nie posłał, tam w ogóle mało kto się waży. Jeździ się w najdzikszych regionach świata, w dziewiczym terenie, w obcym klimacie, od A do B jest mnóstwo niespodzianek, pułapek, trzeba być przygotowanym na wszystko, radzić sobie w nieoczekiwanych sytuacjach, umieć improwizować, umieć wybierać i wybierać czasami trudniejsze ale szybsze skróty, bo to nie wycieczka integracyjna, lecz wyścig, nie można bać się skorpionów, węży, pająków, trzeba być silnym, zdrowym, wysportowanym, wytrzymałym, zdecydowanym, dużo umieć, dużo wiedzieć, dużo rozumieć, być zaszczepionym od chorób, banałów, lęków, słabości, ale zarazem wrażliwym na otoczenie, na piękno przyrody, być uczulonym na dbałość o miejsca, którymi się jedzie, gdzie się biwakuje, tworzyć zgrany team, to ma być autentyczna, niezwykła, niezapomniana przygoda, która zmienia raz na zawsze postrzeganie świata...

I taki ma być wiersz wolny.

* * *

Przykłady wiersza wolnego

Zbigniew Herbert: Pan od przyrody

Nie mogę przypomnieć sobie 

jego twarzy 

stawał wysoko nade mną 

na długich rozstawionych nogach 

widziałem 

złoty łańcuszek 

popielaty surdut 

i chudą szyję 

do której przyszpilony był 

nieżywy krawat 

on pierwszy pokazał nam 

nogę zdechłej żaby 

która dotykana igłą 

gwałtownie się kurczy 

on nas wprowadził 

przez złoty binokular 

w intymne życie 

naszego pradziadka 

pantofelka 

on przyniósł 

ciemne ziarno 

i powiedział: sporysz 

z jego namowy 

w dziesiątym roku życia 

zostałem ojcem 

gdy po napiętym oczekiwaniu 

z kasztana zanurzonego w wodzie 

ukazał się żółty kiełek 

i wszystko rozśpiewało się 

wokoło 

w drugim roku wojny 

zabili pana od przyrody 

łobuzy od historii 

jeśli poszedł do nieba - 

może chodzi teraz 

na długich promieniach 

odzianych w szare pończochy 

z ogromną siatką 

i zieloną skrzynią 

wesoło dyndającą z tyłu 

ale jeśli nie poszedł do góry - 

kiedy na leśnej ścieżce 

spotykam żuka który gramoli się

na kopiec piasku 

podchodzę 

szastam nogami 

i mówię: 

- dzień dobry panie profesorze 

pozwoli pan że panu pomogę 

przenoszę go delikatnie 

i długo za nim patrzę 

aż ginie 

w ciemnym pokoju profesorskim 

na końcu korytarza liści 

*

Tadeusz Różewicz: Gotyk 1954 

Żebra umarłego Boga

sklepione

nad słowami

wierzących

ślepo

Bóg

jeż niebieski

nabity na tysiąc iglic wież

katedr banków

ocieka krwią

ludzi

nie własną

z worem złota u szyi

ciągną go

na swoje dno

skazani

* * *

Kilka definicji z Internetu:

Wiersz wolny, to wiersz o luźnej budowie rytmicznej, w którym nie ma żadnych obowiązujących schematów. Ma zróżnicowaną długość wersów, nie ma ustalonych rygorów rytmicznych, o tym jaki ma być podział na strofy itp decyduje poeta.

Wiersz wolny, to typ wiersza, którego budowa nie opiera się na zgodności liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych w wersie. Długość wersów nie jest określona żadnymi regułami. 

Wiersz wolny, typ wiersza o swobodnej budowie rytmicznej, w którym nie obowiązują żadne schematy.

Wspólne cechy wiersza wolnego to: bezrozmiarowość (zróżnicowana długość wersów), nienumeryczność, brak ustalonych rygorów rytmicznych (rachunku sylab, stóp, zestrojów akcentowych) i nasycenie semantyką. O układzie graficznym i podziale strofy na wersy decyduje poeta (wg jego uznania wers może, ale nie musi pokrywać się ze zdaniem); typowy dla poezji współczesnej.

Wiersz wolny (intonacyjny, zdaniowy): rym tworzą powtarzające się wersy długość wersów nie jest jednakowa intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia) fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi) nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe) poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny.

Wiersz wolny to wiersz nieregularny o swobodnej budowie rytmicznej. Nie obowiązują w nim żadne schematy, długość wersów jest zróżnicowana, brak stałej liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych. Najważniejsze jest w nim znaczenie słów. Poeta sam decyduje o podziale utworu na strofy i wersy. Bardzo często nie występują w nim żadne znaki interpunkcyjne, co utrudnia interpretację, język zbliżony jest do języka prozy. 

Wiersz taki jest typowy dla poezji współczesnej, bardzo często stosowali go poeci awangardy: J. Przyboś, T. Różewicz, M. Białoszewski, choć pojawia się już w poezji Norwida. Odmiany wiersza wolnego to np. wiersz emocyjny - wiersz nienumeryczny, składniowy, gdzie podział wypowiedzi na wersy jest uzależniony od ekspresyjnej intonacji języka mówionego.

Rodzaje wierszy

WIERSZ ZDANIOWY / ŚREDNIOWIECZNY / INTONACYJNO-ZDANIOWY

typ wiersza, należący do systemu nienumerycznego, zbudowany na zasadzie, że jednostkę budowy wersu stanowi zdanie

1) Ma charakter meliczny, lecz sam nie tworzy samowystarczalnej organizacji brzmieniowej 
2) Asylabiczny
3) O nieustabilizowanym formacie wersowym 
4) Zawiera rymy średniowieczne
5) Nie posiada przerzutni
6) Występuje w nim średniówka

WIERSZ SYLABICZNY

wiersz realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabizmem

KONSTANTY WERSYFIKACYJNE 

1) Stała liczba sylab w poszczególnych wersach 
2) Średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe
3) Stały akcent paroksytoniczny (na przed ostatnią sylabę) w klauzuli każdego wersu 
4) Rytmiczna ekwiwalencja


WIERSZ SYLABOTONICZNY

wiersz realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabotonizmem

KONSTANTY WERSYFIKACYJNE 

1) Stała liczba sylab w poszczególnych wersach 
2) Stałe miejsce sylab akcentowanych i nieakcentowanych
3) Wyraźnie zrytmizowany
4) Występują STOPY METRYCZNE(jamb, trochej, daktyl, amfibrach, anapest, peon III)
5) TOK KRZYŻOWANY ? gdy granica wyrazu wypada wewnątrz stopy metrycznej

WIERSZ BIAŁY

bez rymów

WIERSZ WOLNY

wiersz "bez zasad"

WIERSZ WOLNY - CHARAKTERYSTYKA

• system wersyfikacyjny, wolny od okowów sylabizmu czy tonizmu,
• postał w XIX wieku, popularność jednak zdobył w XX-leciu międzywojennym i współczesności,
• system wersyfikacyjny zaliczany do systemów nienumerycznych,
• wiersz wolny opiera się na odrzuceniu wzorca rytmicznego i numeryczności jako podstawy rytmu (słaba rytmiczność),
• konsekwencją odrzucenia wzorca rytmicznego jest nieprzewidywalność budowy utworu,
• w wierszu wolnym wers pozostaje miarą wierszowej powtarzalności dzięki temu, że rytm w wierszu wolnym wyznacza:

• podobieństwo długości wersów lub kontrast między długością wersów (długie obok bardzo krótkich)
• odpowiedniości składniowe - podobna liczba skupień (jednostek składniowych) lub pokrywanie się granic wersów z granicami składniowymi - zasada zdaniowości
• odpowiedniości głoskowe
• odpowiedniości semantyczne
• podobieństwo ilości zestrojów intonacyjnych
• o samodzielności/niesamodzielności wersu informuje układ graficzny; traktujemy go jak wyraz woli autora, który, dokonując segmentacji wersowej, uniezależnia tekst od toku składniowego.
• FUNKCJE RÓŻNYCH WARIANTÓW WIERSZA WOLNEGO
• ODPOWIEDNIOŚCI SEMANTYCZNE
• Jeśli podział na wersy akcentuje znaczenie to:
• zwiększa możliwości interpretacyjne,
• osłabia rytmiczność tekstu,
• tworzy charakterystyczną dla poezji wieloznaczność (gdyby wiersz zapisać prozą stałby się jednoznaczny),
• wiersz ma charakter antyskładniowy (wersy rozbijają zdania i związki frazeologiczne, akcentując znaczenie).
• ODPOWIEDNIOŚCI SKŁADNIOWE
• Jeśli podział na wersy pokrywa się z tokiem składniowym:
• wiersz zbliża się do prozy, codzienności, zwyczajności,
• powtarzalność, paralelizm tworzy rytmiczność,
• przybliżenie prozy do wiersza może nadawać charakteru uniwersalnego treści,
• zdaniowość zbliża tekst do opisu, narracji, które stają się pretekstem do refleksji filozoficznej,
• taki wiersz zapisany prozą traci wieloznaczność i niemożliwe jest odtworzenie jego struktury (bo nic nie wyznacza rytmu),
• typ wiersza o swobodnej budowie rytmicznej, w którym nie obowiązują jakiekolwiek schematy, wspólne cechy w.w. to: bezrozmiarowość (zróżnicowana długość wersów), nienumeryczność, brak określonych rygorów rytmicznych (rachunku sylab, stóp, zestrojów akcentowych) i nasycenie semantyką. O układzie graficznym i podziale strofy na wersy decyduje pisarz (wg jego uznania wers może pokrywać się ze zdaniem lub nie); typowy dla literaturze współczesnej, 
• sylabiczny ma regularny system wersyfikacyjny, odznacza się:

- jednakową liczbą sylab w wersie

- stałym miejscem średniówki w wersach dłuższych niż ośmiozgłosowe (obecnie już nawet od)

- stałym akcentem paroksytonicznym (czyli akcent wypada na przedostatnią sylabę w wersie)

- akcentem paroksytonicznym przed średniówką

- rymy żeńskie (jeśli były, a zazwyczaj były rymy. jeszcze nie mi nie pokazano sylabicznego białego)

czytaj też:

KOMENTARZE